Για τη Χαλκιδική και το Χρυσάφι

“Γράψε κάτι σχετικά με τον Χρυσό στη Χαλκιδική”  μου λένε.

Να γράψω, να γράψω αλλά θα είναι μια μεγάλη ιστορία, γι’ αυτό διαβάστε την όταν θα έχετε χρόνο και καθαρό μυαλό. Μην βγάζετε την πέτρα του αναθέματος ούτε το μπράβο της επιδοκιμασίας πριν ολοκληρώσετε την ανάγνωση. Κι ακόμα τότε, όχι. Σκεφθείτε πρώτα, ζυγίστε, αφήστε την γνώμη του άλλου να κάνει τη δουλειά της και μετά, πάρτε θέση εδώ ή απέναντι. Αν πάλι προτιμάτε, μείνετε στη μέση. Μόνο μην νίψετε τα χέρια σας.

Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά, από το αλφάβητο.

Η πολιτεία που έχω στο νου μου, αυτή για της οποίας την εγκαθίδρυση μάχομαι χρόνια τώρα, έχει μερικά χαρακτηριστικά:

Οι κρατικές δομές σε κεντρικό επίπεδο μετατρέπουν τους νόμους και την φιλοσοφία άσκησης της εξουσίας της κυβέρνησης σε σχέδιο. Μεταφέρουν καθαρές εντολές και σαφείς οδηγίες στις περιφερειακές δομές και ελέγχουν την σωστή εφαρμογή των αποφάσεων. Οι περιφερειακές δομές με τη σειρά τους, εξειδικεύουν τις αποφάσεις σε τοπικό ή τομεακό επίπεδο, υλοποιούν το κομμάτι που τις αφορά και ελέγχουν την υλοποίηση των τοπικών ή των κατώτερων ιεραρχικά δομών. Όλα τα παραπάνω εκτελούνται σύμφωνα με τους ισχύοντες εθνικούς ή υπερεθνικούς κανόνες και νόμους και έχοντας πάντα υπόψη ότι η κάθε δομή υπάρχει για να εξυπηρετεί τον πολίτη στο πλαίσιο του νόμου. Δεν είναι σκοπός των κρατικών δομών η προστασία της ύπαρξής τους, η συντήρησή και αναπαραγωγή τους. Υπάρχουν και λειτουργούν στο όνομα του λαού. Η εξουσία τους πηγάζει από αυτόν και σ’ αυτόν λογοδοτούν όλοι. Ο τρόπος λογοδοσίας οφείλει να είναι θεσπισμένος και αποτελεσματικός. Το σύνολο των εμπλεκομένων στο παραπάνω πλέγμα αξιολογείται από τους προϊσταμένους, τους υφισταμένους και τους λήπτες των υπηρεσιών. Αξιολογείται επίσης από την απόδοσή του σύμφωνα με γενικά αποδεκτούς μετρήσιμους δείκτες.

Οι πολίτες τώρα, έχουν διακριτό ρόλο σε σχέση με αυτόν των αιρετών ή των υπηρεσιακών παραγόντων. Οι πολίτες οφείλουν να ελέγχουν και να κρίνουν τις πράξεις ή τις παραλείψεις της πολιτείας. Αυτό ισχύει παντού και σε όλα τα ζητήματα, και στα θέματα που αφορούν το περιβάλλον. Οι πολίτες οφείλουν να υπακούν και να σέβονται το νόμο, οφείλουν όμως να διαδηλώνουν και την αντίθεσή τους, όταν δεν συμφωνούν με αυτόν. Να απαιτούν την αλλαγή, την βελτίωση, την διόρθωση του νόμου. Αυτή είναι η ομορφιά και η δύναμη της αστικής - κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.

Σε αυτή την πολιτεία, ο εθνικός αναπτυξιακός σχεδιασμός, η ενεργειακή πολιτική  και μια σειρά άλλων θεμάτων χαράσσονται σε κεντρικό επίπεδο. Θέματα περιφερειακού ενδιαφέροντος σχεδιάζονται κατά περιφέρεια ενώ τοπικά, αποφασίζονται κατά τόπους. Ευνόητο είναι ότι δεν υπάρχει υπέρβαση αρμοδιοτήτων ούτε προς τα πάνω ούτε προς τα κάτω. Έτσι, η κατασκευή μιας χοιροτροφικής μονάδας μεσαίου μεγέθους – και έτσι μπαίνουμε σιγά-σιγά στο θέμα μας - ή η εγκατάσταση ενός τυροκομείου είναι τοπικό ή περιφερειακό ζήτημα, ανάλογα με το μέγεθος της δραστηριότητας, και το κεντρικό κράτος δεν θα έπρεπε να έχει κανένα λόγο σε αυτό. Αντίστοιχα, στην εγκατάσταση μιας μονάδας εξόρυξης υδρογονανθράκων, τον λόγο έχει το κεντρικό κράτος.

Το απλό αυτό σχήμα μπορεί να βάλει σε τάξη πολλά θέματα που σήμερα ταλανίζουν τον τόπο όχι τόσο επειδή είναι σημαντικά αλλά επειδή το υπάρχον κράτος, προκειμένου να διατηρήσει τον πελατειακό του χαρακτήρα και να εξασφαλίσει την αναπαραγωγή του, θυσίασε την κριτική εμπιστοσύνη που θα έπρεπε να έχουν οι πολίτες απέναντι σε αυτό.  

Το παραπάνω όμως σχήμα δεν μπορεί να καλύψει τα πάντα ούτε να προλάβει την δημιουργία προβλημάτων. Αυτό που κάνει είναι να θέτει μερικούς απλούς κανόνες και να μην επιτρέπει την αναγωγή σε πρόβλημα απλών διοικητικών αποφάσεων.

Πως τώρα αποφασίζεται σε οποιοδήποτε επίπεδο η αδειοδότηση μιας δραστηριότητας; Ποια διαδικασία ακολουθείται σε μια ευνομούμενη πολιτεία, και δεν εννοώ την τυπική, γραφειοκρατική διαδικασία της συγκέντρωσης των δικαιολογητικών.  Υπενθυμίζω ότι πολιτεία δεν είναι μόνο οι αιρετοί, δεν είναι οι δημόσιοι λειτουργοί, οι υπηρεσιακοί παράγοντες, οι ελεγκτικοί μηχανισμοί. Δεν είναι μόνο φυσικά όσοι επιβάλουν το νόμο αλλά, στο στην πολιτεία που εγώ έχω στο νου μου, συμπεριλαμβάνονται και οι πολίτες.

Σε αυτή την πολιτεία, με δεδομένο τον εθνικό σχεδιασμό και τον σεβασμό στους νόμους, η αδειοδότηση μιας δραστηριότητας μπορεί να απορριφθεί για τους εξής λόγους

1.       Το αντικείμενό της αντιτίθεται στον εθνικό σχεδιασμό.

2.       Η δραστηριότητα έρχεται σε αντίθεση με τις διεθνείς υποχρεώσεις της χώρας

3.       Η δραστηριότητα δεν τηρεί τις τυπικές προϋποθέσεις εγκατάστασης

4.       Δεν έχει αιτιολογηθεί με επιστημονική επάρκεια η τεχνική δυνατότητα εκπλήρωσης των όρων λειτουργίας όπως αυτοί προβλέπονται από τον νόμο.

Κανένας άλλος λόγος, πέραν των παραπάνω δεν μπορεί να υπάρξει για την άρνηση εγκατάστασης μιας δραστηριότητας. Κανένας. Θα με ρωτήσει κάποιος για τις περιπτώσεις δραστηριοτήτων υψηλής όχλησης ή με σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον.

Το κράτος δεν είναι ακτιβιστής. Δεν απαγορεύει δραστηριότητες με βάση το συναίσθημα, την ιδεολογία, τις ατομικές ευαισθησίες των μεμονωμένων ατόμων που ασκούν εξουσία ή που παρέχουν υπηρεσίες. Μια τέτοια στάση μακράν απέχει από τις αρχές της δημοκρατίας. Το κράτος θέτει όρους λειτουργίας. Όσο περισσότερο οχληρή μια δραστηριότητα, τόσο αυστηρότεροι οι όροι λειτουργίας. Όσο μεγαλύτερος ο κίνδυνος για το περιβάλλον, τόσο αυστηρότερα τα μέτρα, ο έλεγχος και οι ποινές σε περίπτωση παραβάσεων. Τα παραπάνω είναι αυτονόητα και δεν χρειάζονται ούτε εξήγηση ούτε επιχειρηματολογία στήριξης. Αν το κάνω, αναιρώ το αυτοδίκαιο της ισχύος τους, το κάνω αντικείμενο συζήτησης. Δεν είναι. Τελεία και παύλα. Υπενθυμίζω μόνο ότι παράβαση όρου λειτουργίας σημαίνει πρακτικά ότι η πολιτεία έχει το δικαίωμα να άρει την ισχύ της άδειας και αυτό δεν είναι ζήτημα διαπραγμάτευσης. Τόσο απλά.

Που εμπλέκεται σε όλα αυτά ο πολίτης; Έχει τελικά λόγο; Φυσικά. Ο νομοθέτης, σοφά πράτων το έχει προβλέψει άσχετα αν βολικά πολλές φορές παριστάνουμε τους ανήξερους όλοι, αιρετοί, υπηρεσιακοί, πολίτες. Ο νομοθέτης έχει προβλέψει την δημοσιοποίηση της Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων αμέσως μετά την κατάθεσή της και δίνει την δυνατότητα σε οποιονδήποτε – άτομο ή συλλογικότητα - να παραλάβει αντίγραφό της και να την αντικρούσει εγγράφως. Στη συνέχεια, και με βάση το σύνολο των παρατηρήσεων από πολίτες, συλλογικότητες, αιρετούς και υπηρεσιακούς παράγοντες, οι αρμόδιες υπηρεσίες θέτουν τους όρους λειτουργίας.  Γνωρίζουμε ότι στην πράξη δεν συμβαίνει έτσι αλλά η ευθύνη γι’ αυτό είναι όλων μας. Δεν έχει νόημα να κλαίμε μπροστά σε μια κλειστή πόρτα. Δεν έχει νόημα να καλούμε όσους είναι από την άλλη πλευρά να την ανοίξουν. Ας την ανοίξουμε εμείς. Τώρα.

Αρκεί το παραπάνω ώστε να θεωρηθεί ότι ο πολίτης συμμετέχει στη «λήψη των αποφάσεων που τον αφορούν»;  Όχι, δεν αρκεί. Να ξεκαθαρίσουμε ότι πολλές αποφάσεις αφορούν πολύ περισσότερους από αυτούς οι οποίοι θεωρούν ότι είναι ΟΙ πολίτες και όχι απλά «πολίτες» ή έστω «μερικοί πολίτες».  Δεν αρκεί λοιπόν αυτό ώστε να πούμε ότι ο πολίτης συμμετέχει στη λήψη των αποφάσεων. Σε πολλές όμως περιπτώσεις απαιτείται να δοθεί περισσότερος χρόνος και ευκαιρίες στο δημόσιο διάλογο. Πάντα όμως με συγκεκριμένους κανόνες.  Για παράδειγμα, όταν συζητούνται οι όροι λειτουργίας μιας δραστηριότητας δεν είναι διάλογος η επιμονή κάποιων να σταματήσουν τη συζήτηση και να την επαναφέρουν στο στάδιο «να γίνει ή να μη γίνει το έργο». Αυτό δεν είναι διάλογος, είναι ένα παιχνίδι που παίζαμε ως φοιτητές ή ως συνδικαλιστές και το λέγαμε «δίκιο-έχει-όποιος-φωνάζει-περισσότερο».  Μια τέτοια απόφαση, για περισσότερο χρόνο διαλόγου έχει να κάνει με την πολυπλοκότητα ή την δυσκολία του υπό εξέταση θέματος.

Κανένας διάλογος όμως δεν μπορεί να επιτελέσει το ρόλο του εάν τα μέρη που συνδιαλέγονται προσέρχονται με σκοπό την διατήρηση των θέσεών τους. Η περιχαράκωση είναι πόλεμος, δεν είναι διάλογος. Ένας πόλεμος έχει πάντα και μόνο θύματα.

Έχοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, μπορώ να εκφράσω γνώμη για όσα συμβαίνουν στη Χαλκιδική σε σχέση με τον χρυσό:

Πρώτα απ’ όλα, έχουμε αποφασίσει σε εθνικό επίπεδο ότι επιθυμούμε την αξιοποίηση των κοιτασμάτων χρυσού; Προσοχή! προς το παρόν δεν με απασχολεί πως θα γίνει αυτό αλλά αν συμπεριλαμβάνεται στον εθνικό μας σχεδιασμό. Αν ναι, έχουμε ήδη ξεπεράσει ένα τεράστιο εμπόδιο. Αν όχι, χάσαμε. Φυσικά, η όποια απόφαση πρέπει να έχει ληφθεί με διάλογο σε εθνικό επίπεδο, που σημαίνει ότι έχουν πάρει μέρος σε αυτόν η βουλή, η τοπική αυτοδιοίκηση δια των πανελλήνιων οργάνων της, οι επιστημονικοί φορείς, τα επιμελητήρια και  κάθε εμπλεκόμενος.

Κατά δεύτερο, οι Μελέτες Επιπτώσεων έγιναν αντικείμενο διαλόγου σε περιφερειακό ή τοπικό επίπεδο; Στην απόφαση έγκρισης περιβαλλοντικών όρων, έχουν ληφθεί υπόψη οι προτάσεις όλων των ενδιαφερομένων; Έγινε ουσιαστικός δημόσιος διάλογος; Αισθάνομαι εδώ την ανάγκη να διευκρινίσω για δεύτερη φορά ότι δημόσιος διάλογος δεν σημαίνει ότι ο καθένας λέει ότι θέλει, όταν το θέλει και όπως το θέλει. Ο διάλογος αν δεν προσβλέπει στη σύνθεση απόψεων και στην κατάληξη σε πράξη δεν είναι διάλογος αλλά κωλυσιεργία.

Αν όλα τα παραπάνω έχουν ολοκληρωθεί και γίνει όπως έπρεπε, τότε η αποψιλωτική υλοτόμηση πρέπει να είναι γνωστή σε όλους και δεν νοείται αιφνιδιασμός. Αν όντως όλοι έχουν αιφνιδιαστεί τότε απλά ο νόμος δεν εφαρμόστηκε όπως έπρεπε.

Στην ουσία του θέματος τώρα, θεωρώ ότι μια όχι ιδιαίτερα πλούσια χώρα οφείλει να εκμεταλλευτεί το σύνολο των πόρων της. Σε περιπτώσεις που υπάρχει σύγκρουση αναπτυξιακής λογικής, και στην Ελλάδα αυτό θα συμβαίνει συχνά ανάμεσα π.χ. στον κλάδο του τουρισμού και σε όλες τις άλλες δραστηριότητες, η πολιτεία πρέπει να βρει τις απαραίτητες ισορροπίες. Θα είναι μια διαδικασία επίπονη αλλά πρέπει να γίνει.

Θεωρώ επίσης ότι πρέπει να μάθουμε να συζητάμε όντας αποτελεσματικοί, αν θέλουμε να ξεπεράσουμε την κρίση δανεικών και αξιών. Αν το κάνουμε αυτό, θα μάθουμε να θέτουμε τους καλύτερους όρους ώστε η κάθε δραστηριότητα να ασκείται με τον μέγιστο δυνατό σεβασμό προς τους άλλους είτε αυτοί είναι άνθρωποι είτε είναι συγκάτοικοι στο φυσικό περιβάλλον είτε είναι το ίδιο το περιβάλλον. Κι αυτό οφείλουμε να το πράξουμε ασχέτως αν η ανάπτυξή που επιλέξαμε εκμεταλλεύεται τις όμορφες παραλίες ή τα πολύτιμα μέταλλα.

Θεωρώ ότι έχουμε υποχρέωση να επιδιώξουμε το μέγιστο δυνατό όφελος προς τη χώρα και συνεπώς προς τους πολίτες της από κάθε δραστηριότητα που αναπτύσσεται επ’ αυτής.

Θεωρώ ότι έχουμε υποχρέωση να ελέγχουμε την όποια δραστηριότητα από τη στιγμή που αυτή εγκατασταθεί και όχι να περιμένουμε μόνο από το κράτος να κάνει τη δουλειά του. Έχουμε επίσης μεγαλύτερη υποχρέωση να ελέγχουμε τους ελεγκτές. Η εφαρμογή των νόμων είναι ευθύνη όλων μας. Αν αυτό δεν γίνει κτήμα όλων μας, τίποτα δεν θα λειτουργήσει όπως πρέπει και καμιά απόφαση δεν θα τελεσφορήσει.

Κλείνοντας, κι ας θεωρηθεί άσχετο, όλες οι Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων είναι περιουσία του δημοσίου. Οι υπηρεσίες είναι υποχρεωμένες να τις δημοσιοποιούν ώστε να διευκολυνθεί ο δημόσιος διάλογος. Μέχρι τώρα αυτό γίνεται ύστερα από αίτηση και αφού ο πολίτης ζήσει τον μικρό του Γολγοθά. Μήπως ήρθε η ώρα να αναρτώνται στο διαδίκτυο σε συγκεκριμένο φορμά αρχείου που θα αποφασισθεί; Ούτως ή άλλως ο μελετητής είναι υποχρεωμένος να παραδώσει μαζί με τα αντίτυπα σε χαρτί και οπτικό έσο αποθήκευσης.  Μήπως θα μπορούσαν μάλιστα να ταξινομηθούν κατά γεωγραφική ενότητα  και κωδικό δραστηριότητας που πραγματεύονται; Μήπως, τέλος, θα μπορούσαν να δημοσιοποιούνται και όλες οι αποφάσεις Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων; Όχι το έγγραφο αλλά η απόφαση αυτή καθ’ εαυτή.

Ελπίζω να μην κούρασα. Ελπίζω να δώσω αφορμές για συζήτηση. Ελπίζω στο μέλλον να έρθει η στιγμή που συζητήσεις για την ανάπτυξη μιας δραστηριότητας θα είναι μια προκλητική περιπέτεια πολιτών και επιστημόνων κι όχι ένας βραχνάς στο λαιμό της νοσσούσης δημοκρατίας μας.