Ο Συμμετοχικός Προϋπολογισμός και η Φαντασία

Ο επικήδειος του Περικλέους από τον |Hector Leroux

Το 2006, προσπαθώντας (ανεπιτυχώς) να προωθήσω την ιδέα των συμμετοχικών προϋπολογισμών σε παράγοντες της αυτοδιοίκησης, είχα κάνει μια - αιρετική για τα αυτιά του ακροατηρίου μου - πρόταση αναζήτησης πόρων προς όφελος της κοινωνίας των πολιτών. Πρόταση η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει παράδειγμα δράσης μιας αυτοδιοίκησης «νέου τύπου».

Ας δούμε όμως τι είναι ο συμμετοχικός προϋπολογισμός.

Αν και παραπλανητικός, ο τίτλος έχει επικρατήσει. Παραπλανητικός με την έννοια ότι όταν κανείς αναφέρεται σε προϋπολογισμό και συνεπώς σε οικονομικά μεγέθη, ο επιθετικός προσδιορισμός πιθανότερο είναι να αναφέρεται σε αυτά τα μεγέθη. Όμως ο προσδιορισμός «συμμετοχικός» δεν εννοεί κάποιου είδους οικονομική συμβολή από οποιονδήποτε αλλά αναφέρεται στην συμμετοχή των πολιτών στη σύνταξή του.

Σύμφωνα με την Wikipedia, ο συμμετοχικός προϋπολογισμός (participatory budgeting) είναι μια διαδικασία δημοκρατικής διαβούλευσης και λήψης αποφάσεων καθώς και ένα είδος συμμετοχικής δημοκρατίας στην οποία απλοί άνθρωποι αποφασίζουν πώς να διαθέσουν μέρος του δημοτικού ή δημόσιου προϋπολογισμού. Ο συμμετοχικός προϋπολογισμός δίνει τη δυνατότητα στους πολίτες να εντοπίζουν, να συζητούν και να ιεραρχούν τις δαπάνες για δημόσια έργα και τους δίνει τη δύναμη να αποφασίζουν στην πράξη για το πώς δαπανώνται τα χρήματά τους.

Στην ουσία, μια αυτοδιοικητική μονάδα – ένας Δήμος για παράδειγμα - καλεί τους κατοίκους μιας ορισμένης περιοχής – μιας Δημοτικής Ενότητας - να αποφασίσουν τον τρόπο και τον τόπο που θα διαθέσουν συγκεκριμένα χρηματικά ποσά.  Τα ποσά που διατίθενται αφορούν έργα τοπικού ενδιαφέροντος, όπως συντήρηση οδών, κατασκευή πεζοδρομίων, διαμόρφωση δημόσιων χώρων. Δεν αφορούν μισθοδοσίες, χρηματοδότηση δραστηριοτήτων, υπερτοπικά έργα. Επίσης, τα ποσά που διατίθενται καθορίζονται από την κεντρική διοίκηση, το Δημοτικό Συμβούλιο εν προκειμένω.

Μια ομάδα πολιτών, συνήθως το τοπικό συμβούλιο της Δημοτικής Ενότητας έχει την ευθύνη συγκέντρωσης των προς χρηματοδότηση έργων. Στην κατάρτιση της λίστας μπορεί να συμβάλει ο καθένας, άτομο ή συλλογικότητα. Η κεντρική διοίκηση, τα επιμελητήρια και οι επιστημονικοί σύλλογοι παρέχουν πλήρη και δωρεάν επιστημονική, διοικητική και γραμματειακή υποστήριξη στην συνέλευση και στα μέλη της. Η υποστήριξη παρέχεται σε όλα τα στάδια του Σ(υμμετοχικού) Π(ροϋτπολογισμού): από την κατάρτιση της λίστας των προς εκτέλεση έργων, το στάδιο της δημόσιας διαβούλευσης ως την τελική απόφαση. Ο διάλογος που ακολουθεί είναι δομημένος, προσεκτικά οργανωμένος και τείνει στη λήψη απόφασης εντός συγκεκριμένης αποκλειστικής προθεσμίας.

Η τοπική παρέμβαση μπορεί να λήξει με την κατάρτιση του προϋπολογισμού αλλά εφόσον υπάρξει η ωριμότητα και σωρευθεί η ανάλογη εμπειρία, μπορεί να επεκταθεί στην επίβλεψη της εκτέλεσης και στην παραλαβή του οποιουδήποτε έργου.

Είναι προφανές ότι η διαδικασία του Σ.Π. μεταφέρει τον πολίτη από την θέση του παθητικού θεατή – καταναλωτή των όποιων αποφάσεων που λαμβάνονται από άλλους στο όνομά του, στη θέση του Πολίτη. Ο Σ.Π. είναι ουσία, καθώς μέρος της ευθύνης της λειτουργίας της πολιτείας μεταφέρεται στην βάση, στον πολίτη αλλά είναι και εκπαίδευση αφού ο πολίτης μαθαίνει να συμπεριφέρεται σαν τέτοιος, γνωρίζει τι είναι ευθύνη και ξέρει να τιμά καλύτερα ένα έργο στου οποίου την κατασκευή συμμετείχε.

Είναι επίσης προφανές ότι η διαδικασία του Σ.Π. μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε μια παράσταση σκηνοθετημένη από την κεντρική εξουσία με τη συμμετοχή χαμηλόμισθων κομπάρσων. Για να μην αποτελέσει άλλοθι συμμετοχής απαιτείται η θεσμική θωράκισή της και η ολόπλευρη στήριξή της από πολίτες και συλλογικότητες. Διαφορετικά θα καταστεί ένας ακόμη γραφειοκρατικός δυσκίνητος και άχρηστος μηχανισμός (χρήσιμος μόνο για να «πλουτίζει» βιογραφικά υποψήφιων πολιτευτών) σαν την δημόσια διαβούλευση για τα μεγάλα έργα.

Γυρίζοντας ξανά στην αρχή του άρθρου, αν κάποιος θελήσει να ενισχύσει τον θεσμό του τοπικού Σ.Π., θα έπρεπε με κάποιον τρόπο να βρει ανεξάρτητους από την κεντρική διοίκηση πόρους τους οποίους θα μπορούσε επίσης να διαχειρίζεται τοπικά μια κοινωνία – στο πλαίσιο αρχών λειτουργίας του Σ.Π. Θέλοντας να καταδείξω ότι αυτό που λείπει πολλές φορές είναι η φαντασία είχα φέρει το εξής παράδειγμα: Είναι γνωστό ότι εταιρείες κινητής τηλεφωνίας εγκαθιστούν κεραίες αναμετάδοσης σήματος, ειδικά εντός του πολεοδομικού ιστού, ανάλογα με την διαθεσιμότητα επιφάνειας προς ενοικίαση. Είναι γνωστό επίσης ότι, λόγω των αντιδράσεων πληρώνουν σημαντικά ποσά ως ενοίκιο χρήσης. Δεν θα ήταν δυνατό ο Δήμος σε συνεννόηση με τις εταιρείες κινητής τηλεφωνίας να σχεδιάσουν έναν χάρτη με τα αναγκαία σημεία ώστε να δημιουργηθεί ένα αποτελεσματικό δίκτυο σήματος ώστε να υπάρχει ανεμπόδιστη επικοινωνία με την ελάχιστη ακτινοβολία; Κι αν αυτό γινόταν δυνατό, δεν θα μπορούσε να ζητήσει ο Δήμος να βρεθεί λύση ώστε η κάθε κεραία να εξυπηρετεί όλους τους πάροχους σήματος; Δεν θα μπορούσε, τέλος, να απαιτήσει την καταβολή ενός κοινωνικού ενοικίου το οποίο θα εισέπρατταν οι Δημοτικές Ενότητες και θα το διέθεταν ενισχυτικά στον Σ.Π. τους;

Με τον ίδιο τρόπο θα μπορούσαν τοπικά συμβούλια να αναλάβουν την διαχείριση των οργανικών απορριμμάτων, παράγοντας και διαθέτοντας κομπόστ, να αναλάβουν την διαχείριση ανακυκλώσιμων υλικών και άλλες τέτοιες δράσεις οι οποίες έχουν πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα: από την μία εξασφαλίζουν ίσως μικρούς πόρους στη γειτονιά αλλά ταυτόχρονα μειώνουν σημαντικά τον όγκο και το βάρος των απορριμμάτων που καλείται ο Δήμος να διαχειριστεί συνολικά εξοικονομώντας κατ’ αυτό τον τρόπο τεράστια ποσά τα οποία η Δημοτική Αρχή μπορεί να κατευθύνει σε άλλες, πιο παραγωγικές δραστηριότητες.

Γίνεται έτσι εμφανές ότι αυτό που λείπει είναι η αποφασιστικότητα ώστε μερικά πράγματα να υλοποιηθούν ενώ αυτό που περισσεύει και είναι δωρεάν διαθέσιμο είναι η φαντασία. Ας την εκμεταλλευτούμε.